Ημερίδα Erasmus+, Dr. Andrei Pavel Prihracki και Dr. Bogdan – Vladut Brinza

Στο πλαίσιο του Προγράμματος Erasmus+, πραγματοποιήθηκε στις 4 Μαΐου στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθήνας Ημερίδα με διαλέξεις από τους Καθηγητές – Andrei Pavel Prihracki,  Comenius University, Evangelical Lutheran Theological Faculty, Bratislava (“Luther’s view of beauty”)  και Bogdan – Vladut Brinza, Alexandru Ioana Cuza University of Iasi, Faculty of Orthodox Theology, Romania (“Τέχνη και πάθος in Saint Maximus the Confessor teaching”).

 

 

Μετάφραση της ομιλίας του Mgr. Pavel-Andrei Prihraki, Δρ:

 

 

 

ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗ ΛΟΥΘΗΡΑΝΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

 

 

 

Η ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΛΟΥΘΗΡΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΜΟΡΦΙΑ

 

 

Mgr. Pavel-Andrei Prihraki, Δρ.

 

1. Εισαγωγή

Αρχικά, επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με μια ορολογική διάκριση. Όταν χρησιμοποιώ τη λέξη ομορφιά, δεν εννοώ κάτι αισθητικά ευχάριστο. Η ομορφιά για τον Λούθηρο μάλλον σήμαινε μια ιδιότητα, όπως η καλοσύνη, η αλήθεια, μια μεταφυσική ιδιότητα που έχει την πηγή της στο Θεό. Τούτου λεχθέντος, μπορούμε τώρα να εστιάσουμε στη θεολογική του ερμηνεία περί ομορφιάς.

Το κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζει το ζήτημα της άποψης του Λούθηρου για την ομορφιά είναι ότι δεν έγραψε μια πραγματεία που αφορά αποκλειστικά στην ομορφιά. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι η ομορφιά αυτή καθ’ αυτή δεν ήταν σημαντική για τον Λούθηρο, αλλά δείχνει ότι η ομορφιά ως θέμα δεν ήταν αμφιλεγόμενο και ως εκ τούτου, δεν ένιωσε την ανάγκη να αφιερώσει ένα ολόκληρο έργο σε αυτή. Ο Λούθηρος συμφώνησε με τους συγχρόνους του ότι η ομορφιά είναι χαρακτηριστικό του Θεού και ότι αντανακλάται στη δημιουργία του.

 

2. Βιβλικές και Θεολογικές Όψεις της Άποψης του Λούθηρου για την Ομορφιά

Αν προσπαθούσαμε να εντάξουμε τον Λούθηρο σε ένα σύγχρονο πλαίσιο για το πώς λειτουργεί η ακαδημαϊκή θεολογία, θα λέγαμε ότι ήταν μελετητής της Βίβλου, ή ακριβέστερα καθηγητής της Παλαιάς Διαθήκης. Αφιέρωσε τις περισσότερες μελέτες του στην εξήγηση Bιβλικών βιβλίων, κυρίως της Παλαιάς Διαθήκης.

Επομένως, πρέπει να ξεκινήσουμε με τη Βίβλο για να κατανοήσουμε πραγματικά τη θεολογία του για την ομορφιά.

Ας ανατρέξουμε στο βιβλίο του Ησαΐα, 33,17:

 

«Τα μάτια σου θ’ ατενίζουνε το βασιλιά

    σ’ όλη του την λαμπρότητα,

    θα βλέπουνε τη χώρα σ’ όλη την έκτασή της».

 

στους Ψαλμούς Η΄, 27, 4:

 

«Ένα ζήτησα από τoν Kύριo, αυτό και θα ζητάω· τo να κατοικώ στον oίκo τoυ Kυρίoυ όλες τις ημέρες της ζωής μου, να θωρώ την ωραιότητα τoυ Kυρίoυ, και να επισκέπτομαι τον ναό του».

 

Ο Λούθηρος δέχεται τις κλασικές απόψεις για την ομορφιά που μιλούν για την ομορφιά ως αναλογία (π.χ. άγ. Αυγουστίνος), ή φως (π.χ. Ψευδο-Διονύσιος), ή ακεραιότητα (π.χ. Θωμάς Ακινάτης), αλλά αυτές οι απόψεις, για τον Λούθηρο, ισχύουν μόνο για τον κόσμο (στα Λατινικά coram mundo) – εννοώντας ότι αυτές είναι σημαντικές «μετρήσεις» ομορφιάς σε κοσμικά θέματα, αλλά υπολείπονται του Θεού (στα Λατινικά Coram Deo).Όσον αφορά στη θεολογία της ομορφιάς, ο Λούθηρος τη βλέπει υπό το πρίσμα της θεολογίας του για τον Σταυρό, δηλαδή η ερμηνεία του είναι χριστολογική. Στην 28^η θέση του που αναφέρεται στη Διαμάχη της Χαϊδελβέργης (1518) λέει ότι: «Η αγάπη του Θεού δεν βρίσκει, αλλά δημιουργεί αυτό που είναι ευάρεστο σε αυτή. Η αγάπη του ανθρώπου πραγματώνεται μέσα από αυτό που του είναι ευχάριστο». Κάτι είναι ευχάριστο στους ανθρώπους γιατί είναι όμορφο, αλλά ο Θεός έχει διαφορετική προσέγγιση. Ο Θεός δεν βρίσκει τους αμαρτωλούς ανθρώπους όμορφους, αλλά αντίθετα τους κάνει έτσι από τη γενναιόδωρη αγάπη του. Αυτό σημαίνει ότι οι αμαρτωλοί είναι «ελκυστικοί ή όμορφοι» επειδή αγαπιούνται, δεν αγαπιούνται λόγω μιας ιδιότητας (δηλαδή της ομορφιάς) που διαθέτουν.Η χριστολογική πτυχή μπορεί να αναπτυχθεί περαιτέρω. Στην προαναφερόμενη θέση που διατυπώνεται στη Διαμάχη της Χαϊδελβέργης, ο Λούθηρος λέει επίσης ότι ο Σταυρός δοκιμάζει τα πάντα – «crux probat omina». Όταν οι αμαρτωλοί κοιτάζουν τον Σταυρό, βλέπουν ένα βάναυσο, φρικτό, οδυνηρό θάνατο· αυτό δεν είναι όμορφο. Μόνο με την πίστη τους μπορούν οι άνθρωποι να συλλάβουν την ομορφιά του Σταυρού και να δουν αυτό που πραγματικά είναι: μια όμορφη και γεμάτη χάρη σωτηρία που προσφέρει ο Θεός. Επίσης, αυτό παραπέμπει και στo θεολογικό του κίνητρο, δηλαδή αυτό του κρυμμένου Θεού (στα Λατινικά deus absconditus), που σημαίνει ότι ο Θεός δεν δείχνει τον εαυτό του απευθείας σε εμάς, αλλά είναι κρυμμένος, και μόνο μέσω του Λόγου του και της πίστης σε αυτόν μπορούμε να τον δούμε (διά των θεοφανειών, της ενανθρώπησης και των μυστηρίων, ως πνευματικά ορώμενος)[1].Όπως συμβαίνει με τον Λούθηρο, αγαπά τα παράδοξα. Ενόψει των όσων ειπώθηκαν, ο Λούθηρος ερμηνεύει τον Ψαλμό, κεφ. 51, στ.4 με τον ακόλουθο τρόπο: «Όποιος είναι ο πιο όμορφος [pulcherrimus] στα μάτια του Θεού είναι ο πιo άσχημος [deformissimus] και, αντίστροφα, όποιος είναι ο πιο άσχημος είναι ο πιο όμορφος […] Επομένως αυτός που είναι ο πιο ελκυστικός στα μάτια του Θεού [speciosissimus coram deo] δεν είναι αυτός που φαίνεται ο πιο ταπεινός στον εαυτό του, αλλά αυτός που βλέπει τον εαυτό του ως τον πιο βρόμικο και διεφθαρμένο. Η εξήγηση για αυτό είναι ότι δεν θα έβλεπε ποτέ τη δική του βρομιά, εκτός κι αν είχε διαφωτιστεί εσωτερικά με το Άγιο Φως [lumine sancto]. Αλλά όταν έχει τέτοιο φως, είναι ελκυστικός [speciosus], και όσο πιο φωτεινό είναι το φως, τόσο πιο ελκυστικός είναι. Και όσο πιο έντονα έχει το φως, τόσο περισσότερο βλέπει τον εαυτό του ως άσχημο [deformem] και ανάξιο [indignum]. Επομένως είναι αλήθεια: Αυτός που είναι ο πιο διεφθαρμένος στα δικά του μάτια είναι ο πιο όμορφος [formosissimus] ενώπιον του Θεού και, αντίθετα, αυτός που βλέπει τον εαυτό του όμορφο είναι πολύ άσχημος ενώπιον του Θεού, γιατί του λείπει το φως με το οποίο μπορεί να δει τον εαυτό του»[2].Είναι η θεολογία του για τον Σταυρό που κάνει τα πράγματα να φαίνονται διαφορετικά απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Το ζήτημα είναι να βρίσκεις την ασχήμια στην ανθρώπινη «ομορφιά» και την ομορφιά στην ανθρώπινη ασχήμια.Σχολιάζοντας το Κατά Πέτρον Ευαγγέλιο, 5, ο Λούθηρος λέει: «Παρομοίως, όλα είναι η ομορφιά [το ντεκόρ] Του [του Θεού], επειδή Τον δείχνουν ότι είναι υπέροχος [decorum] και εξαιρετικά όμορφος [pulcherrimum]. Αλλά κανένας δεν το βλέπει αυτό στα πράγματα και τα πλάσματα εκτός από αυτόν που είναι εσωτερικά όμορφος και έχει τη χάρη του Αγίου Πνεύματος. Αυτό όμως απουσιάζει από τον άνθρωπο, εκτός εάν πρώτα έχει αυταπάρνηση και ταπείνωση της δικής του ασχήμιας. Εξού και όσοι σκέφτονται ότι οι ίδιοι είναι κάτι, πιστεύουν ότι υπάρχει πολλή ασχήμια στα πράγματα και ότι ο Θεός δεν είναι όμορφος. Διότι δεν είναι ακόμη άσχημοι και δεν έχουν αποκηρύξει τον εαυτό τους, γιατί όλα τα πράγματα είναι πολύ όμορφα και σωστά όταν παραδέχονται και ομολογούν τον Κύριο»[3]. Αυτό σημαίνει, παραθέτοντας τον Mark Mattes ότι «Να διεκδικήσεις οποιοδήποτε θεϊκό χαρακτηριστικό ή γνώρισμα, όπως π.χ. καλοσύνη, ομορφιά ή ελευθερία, για τον εαυτό σου είναι σαν να παίρνεις από τον Θεό ό,τι είναι του Θεού»[4].Όπως αποδείχθηκε σε αυτή τη σύντομη περιγραφή, ο Λούθηρος απορρίπτει την μεταφυσική διάσταση της ομορφιάς, και αντ’ αυτού εστιάζει στον Χριστό – ο οποίος έχει γίνει άσχημος όπως προφήτευσε ο Ησαΐας, 53, 2- 3: «Ελκυστικός δεν ήταν ούτ’ ωραίος, ώστε να τον προσέξουμε·ούτε η παρουσία του ήταν τέτοια, που να τον αγαπήσουμε.Ήτανε περιφρονημένος απ’ τους ανθρώπους κι εγκαταλελειμμένος· άνθρωπος φορτωμένος θλίψεις, του πόνου σύντροφος, έτσι που να γυρίζουν απ’ αλλού οι άνθρωποι το πρόσωπό τους.Τον αγνοήσαμε σαν να ’ταν ένα τίποτα, του δώσαμε την καταφρόνια μας, κι εκτίμηση ούτε μια στάλα». Αυτό έγινε για να μπορέσουν οι άνθρωποι που γίνονται «άσχημοι από την αμαρτία» να μεταμορφωθούν από τον Θεό και να γίνουν όμορφοι.Μια άλλη πτυχή της άποψης του Λούθηρου για την ομορφιά, που αγνοεί τη μεσαιωνική άποψη, εστιάζει στην αναλογικότητα, στο φως, στη σαφήνεια και στην τελειότητα. Επίσης, είναι χριστολογικής φύσης και προσδίδει έμφαση στη σωτηριολογία. Ο Χριστός γίνεται όμορφος με την ταύτισή του με τους άσχημους αμαρτωλούς προκειμένου να τους σώσει. Κάνοντας αυτό ο Χριστός συσχετίζεται με το δυσανάλογο, το σκοτεινό και το ατελές. Έτσι, το κριτήριο για την ομορφιά γίνεται η αγάπη για τους απόκληρους, αυτούς που δεν θεωρούνται από τον κόσμο  σημαντικοί, δυνατοί ή άξιοι – ο Ιησούς κάθεται μαζί με τους αμαρτωλούς όλων των κοινωνικών στρωμάτων: εφοριακούς, ιερόδουλες. 3. Πρακτικές εφαρμογές

Στο επόμενο κομμάτι της ομιλίας μου θα επικεντρωθώ σε κάποιες πρακτικές εφαρμογές της θεολογίας της ομορφιάς του Λούθηρου και θα δούμε που θα μας οδηγήσει. Ας ξεκινήσουμε πρώτα με τη μουσική.

3.1 Ομορφιά και Μουσική

Υπάρχει μια πολύ γνωστή και συχνά αναφερόμενη ρήση του Λούθηρου: «βάζω τη μουσική δίπλα στη Θεολογία και της αποδίδω τον ύψιστο έπαινο»[5]. Κοιτάζοντας κανείς τους πίνακες που απεικονίζουν τον Λούθηρο και οι οποίοι έγιναν κατά τη διάρκεια της ζωής του, μπορούμε να δούμε ότι μερικές φορές απεικονίζεται με συνοδεία κάποιου μουσικού οργάνου. Η αγάπη του για την μουσική και την υμνολογία είναι έκδηλη όταν διαβάζουμε ύμνους που συνέθεσε ο ίδιος.

Για τον Λούθηρο η μουσική είναι δημιουργία και δώρο από τον Θεό. Αυτό σημαίνει ότι ο Λούθηρος έβλεπε τη μουσική με διαφορετικό τρόπο από ότι συνηθίζονταν κατά τον Μεσαίωνα: είτε ως επιστήμη είτε ως τέχνη. Αντίθετα την βλέπει θεολογικά ως κάτι που ο Θεός χρησιμοποιεί για να διαμορφώσει την ανθρωπότητα. Καθώς είναι δώρο, είναι επίσης κάτι που οι άνθρωποι λαμβάνουν – δεν μπορούν να το κερδίσουν ούτε το αξίζουν. Η μουσική αγγίζει ολόκληρο το άτομο και το διαμορφώνει μέσω του Θεού.

Φυσικά η πρακτική πλευρά της μουσικής: η δημιουργία της, η εξάσκησή της και η απόδοση της γίνεται από τον άνθρωπο, αλλά μόνο ως αποτέλεσμα του δώρου με το οποίο ο Θεός προίκισε την ανθρώπινη ζωή.

Η ιδιαίτερη έμφαση που δίνει ο Λούθηρος στον Λόγο που αποκτά φυσική υπόσταση στα ύδατα του Αγίου Βαπτίσματος και στον άρτο και οίνο του Μυστικού Δείπνου, ο Λόγος του Θεού, το Ευαγγέλιο, τα χαρμόσυνα νέα, φτάνει στους αμαρτωλούς μέσω της μουσικής  που εκφράζεται με νότες. Ο Λούθηρος επισημαίνει ότι από την τετράδα μαθημάτων των ελεύθερων επιστημών (μαθηματικά, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική) η μουσική είναι αυτή που χρησιμοποιείται για να μεταδώσει το Ευαγγέλιο.

Ο Λούθηρος δεν ολοκλήρωσε την πραγματεία του πάνω στη μουσική όμως έχουμε ένα περίγραμμα που σκιαγράφησε:

 

 

«Αγαπώ τη μουσική

                        η λογοκρισία της από τους φανατικούς δεν με ευχαριστεί

                        διότι η μουσική είναι δώρο από τον Θεό

                        και όχι από τον άνθρωπο

                        διότι

1. προκαλεί ευφορία στις καρδιές μας
2. διότι απομακρύνει τον διάβολο
3. διότι προκαλεί αγνή απόλαυση, διώχνοντας την οργή, την ανηθικότητα και άλλες κραιπάλες.

4.Βάζω τη μουσική δίπλα στη θεολογία

                        Αυτό είναι γνωστό από το παράδειγμα του Δαβίδ

                        και όλων των προφητών που παρήγαγαν ποίηση και τραγούδια.

5. Διότι η (μουσική) βασιλεύει σε καιρούς ειρήνης.

Θα είναι δύσκολο να διατηρήσουμε αυτήν την ευχάριστη δεξιότητα μετά από μας.

                        Οι δούκες της Βαυαρίας πρέπει να επαινεθούν για αυτό, ότι τιμούν τη

                         μουσική.

Μεταξύ των Σαξόνων (δουκών) μας εκτιμώνται τα όπλα και τα κανόνια»[6].

Η μουσική για τον Λούθηρο αποτελεί δώρο εξαιτίας του τι μπορεί να κάνει: να φέρει ευφροσύνη στις καρδιές μας, να κρατήσει μακριά τον διάβολο, να προκαλέσει αθώα χαρά.

Όταν κοιτάμε τα κριτήρια με τα οποία η μουσική αξιολογούνταν κατά τον Μεσαίωνα βλέπουμε ότι αυτά ήταν αριθμητικά. Για τον Λούθηρο όμως είναι η αλληλεπίδραση ανάμεσα στην απλότητα και την γλυκύτητα.

3.2 Εικαστικές Τέχνες

Εάν κοιτάξουμε ποιο είναι το άλλο σημαντικό μέσο ομορφιάς θα δούμε ότι είναι οι Eικαστικές τέχνες. Ο Λούθηρος δεν μας δίνει ένα συγκεκριμένο κριτήριο όπως με τη μουσική. Ερχόμενος σε αντιπαράθεση με τους Αναβαπτιστές και τους Μεταρρυθμιστές  θεολόγους, ο Λούθηρος, όντως εγκρίνει την καλλιτεχνική έκφραση στην εκκλησιαστική ζωή. Άσκησε κριτική στην εικονομαχία λέγοντας:

«Ούτε είμαι της άποψης πως το Ευαγγέλιο θα πρέπει να καταστρέψει και να διαλύσει όλες τις τέχνες, όπως ισχυρίζονται κάποιοι από τους ψευτο-θρησκευόμενους. Αλλά θα ήθελα να δω όλες τις τέχνες, ειδικά τη μουσική, να χρησιμοποιούνται για να υπηρετήσουν Εκείνον που τις έφτιαξε και μας τις παρέδωσε»[7].

Όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από αυτό το παράθεμα, ο Λούθηρος θα απέρριπτε την σύγχρονη ιδέα της αξιολόγησης της τέχνης αυτή καθ’ αυτή. Μαζί με άλλους Μεταρρυθμιστές όμως, θεωρούσε ότι οι τέχνες παίζουν σημαντικό ρόλο στην παρουσίαση του Ευαγγελίου. Θα ήταν λάθος να μετατραπεί αυτό σε μια ωφελιμιστική ερμηνεία των εικαστικών τεχνών.

Η ίδια η άποψη του Λούθηρου αναπτύχθηκε ενάντια σε δύο αντικρουόμενες απόψεις. Από τη μια πλευρά ήταν οι εικονόφιλοι, οι οποίοι τιμούσαν τα κειμήλια, τις απεικονίσεις και τις εικόνες και από την άλλη πλευρά ήταν οι εικονομάχοι, είτε οι ανθρωπιστές, όπως ο Εράσμιος ή άλλοι Μεταρρυθμιστές, που θεωρούσαν τέτοιες πρακτικές ειδωλολατρικές. Ο Λούθηρος δεν συμφωνούσε με καμία από αυτές τις δύο απόψεις. Θεωρούσε αυτές τις απεικονίσεις πολύτιμες όταν όντως έχαναν το στοιχείο της λύτρωσης.

 

4. Επίλογος

Συνοψίζοντας, αυτό που μπορούμε να πούμε όσον αφορά στην άποψη του Λούθηρου για τη θεολογία της ομορφιάς, είναι τα ακόλουθα: Αυτό που διαφοροποιεί την έννοια της ομορφιάς είναι η θεολογία του Σταυρού. Βασιζόμενοι σε αυτό μπορούμε να διακρίνουμε μια θεολογική αισθητική η οποία λαμβάνει την ελευθερία της από τον Θεό. Μέσω του Χριστού μπορούμε να δούμε την ομορφιά του Θεού. Η υπόσχεση του Θεού είναι ανοιχτή προς τους αμαρτωλούς. Η ομορφιά όπως τη βλέπουμε στη μουσική, τις τέχνες και ούτω καθεξής είναι πεπερασμένη και θα πρέπει να παραπέμπει στον Χριστό.

[1] Robert Kolb, Bound Choice, Election, and the Wittenberg Theological Method (Grand Rapids: Eerdmans, 2005),34.

[2] WA 3:290.23-291.3; LW 10: 239.

[3] WA 4: 17312-18; LW 11:317–18.

[4] Mark C. Mattes, Martin Luther’s Theology of Beauty (Grand Rapids: Baker Academic, 2017), σ. 85.

 

[5] WA TR 6: 348.23.

[6] WA 30/2: 696.

[7] WA35:475.4–5.